پدری برای حقوق
به قلم وکیل سید محسن حسینی پویا
درباره‌ی استادِ کم مانند؛ زنده یاد دکتر امیر ناصر کاتوزیان و تأثیر ایشان بر حقوق ایران، بسیار گفته و نوشته شده است. هرچند به گمان می‌رسد کسی مانند او دوباره نیاید، اما این نوشته، بر آن است که بگوید: هر حقوق‌دانانی در این مرز و بوم، میتواند و بلکه باید، در حوزهی دانشی و کاریِ خویش، یک «کاتوزیان» باشد.
«پدر علم حقوق ایران» و یا «پدر علم حقوق نوین ایران»، فرنامی است که پیش و پس از درگذشت آن استادِ بهیادماندنی، از سوی بسیاری بزرگان و پیشروان حقوق و یا دارندگان رسانه، برای آن زندهیاد به کار رفته است.
واژهی پدر (اسم/پهلوی)، در ادب فارسی به معنای: مردی که از او دیگری به وجود آمده است (دهخدا)، مردی که از او فرزند یا فرزندانی به وجود آمده است (سخن)، و در معنای مجازی؛ بنیان‌گذار، پدید آورندهی چیزی تازه مانند پدر شعر نو (معین) آمده است. از سویی دیگر در ریشهیابی واژهی «پدر» گفته شده: «حرف پـِ در پدر، از پاییدن است. پدر یعنی پاینده، … کسی که مراقب خانوادهاش است و آنان را میپاید. پدر در اصل پایدر یا پادر بوده است» (ویکیپدیا). از این رو، واژهی «پدر» دارای دو حوزهی معنایی است؛ از سویی پدید آورنده و آفریننده است و از سویی دیگر پاینده و نگاهبان[۱].
و اما زندهیاد دکتر کاتوزیان، جدای از آنکه گفتمان، دیدگاهها و مفاهیمی نو را در پهنهای گسترده و در حوزههای گوناگون حقوقی (فلسفهی حقوق، حقوق مدنی، حقوق تجارت، حقوق اساسی، حقوق جزا و…) آفرید، در پاسداشت و نگاهبانی از علم حقوق (و فقه) و ارزشهای حقوقی (عدالت، آزادی و…) و همچنین نهادها و اشخاص مرتبط با حقوق (دانشکدههای حقوق، کانونهای وکلا، دادگاهها، قضات، وکلا، اساتید، دانشجویان و…) نیز از هیچ کوششی دریغ نکرد و در این راه هر فعل یا ترک فعلی را که بایسته و شایسته و یا شرط احتیاط میدانست، به جا آورد. پس ایشان در حقوق ایران دو نقش آفرینندگی و نگاهبانی را با هم به جا آورده است و از این بابت، به کار بردن فرنام «پدر علم حقوق ایران» برای آن زندهیاد، گزافه و تشریفاتی نبوده و نیست.
استاد کاتوزیان خود را همانند «متصدی مواظبی[۲]» میدانست که به هر بهایی شده، باید این بارِ امانت (علم حقوق و ارزشهای حقوقی و اخلاقی و…) که روزگار به او سپرده بود را بیگزند به سرمنزل مقصود برساند. پس نه تنها مواظب بود تقصیر و قصوری نکند، بلکه همواره میکوشید همهی احتیاطهای بایسته و معقول را به کار گیرد تا از بروز رخدادهای زیانبار به این امانت و برقراری «فرض مسؤولیت» بر خودش جلوگیری کند!؟ براینپایه، در زندگی شخصیاش نه تنها از نبایدها (نامشروعها)، بلکه از مواضع تهمت، از شبهات و حتی از حیازت بسیاری مباحات دست شست. او، به بسیاری از پیشنهادات فریبنده –هرچند مباح- «نه» گفت و از پذیرش برخی مناصب یا قضاوتها یا وکالتهایی که با ندای وجدانش همخوانی نداشت پرهیز کرد. او هیچگاه بر روی مصالح پایهای، داد و ستد نکرد هرچند در این راه، بارها با تنگنا روبرو شد و آرامشش به آشفتگی گرایید.
بیگمان، علم حقوق و نهادهای حقوقی، همواره و در آتیه نیز به آفرینشهای نو و به پاییدنها و پاسبانیهای پدرانه نیاز دارد. پس بایسته است که هر حقوق‌دانانی به فراخور داشتههای دانشی و کاری خویش، رفتار پدرانهی استاد کاتوزیان را سرمشق خویش قرار دهد و پیوسته شرط احتیاط را به جا آورد تا گزندی بر چهرهی زیبای حقوق و عدالتی که استاد کاتوزیان آن را بالاترین ارزشها میدانست وارد نشود و چه خوب است اگر سرلوحهی همهی حقوقدانان ایران این جمله از استاد باشد که: «آسودگیام آنجاست که غباری بر چهرهی عدالت نبینم» (کاتوزیان، حقوق خانواده، ج. ۱، سخن پیشگفتار).
– در دیدگاه دینی نیز همین معانی برای پدر دریافت میشود: پیامبر اسلام (ص) که آورندهی دین اسلام است، خود و حضرت علی (ع) را پدران امت اسلام میخواند («أنَا و علیٌ أبوا هذهِ الأمه» : شیخ صدوق، عللالشرایع، ج. ۱، باب ۱۰۶، حدیث ۲)، و قرآن کریم در بیان ویژگیهای پدرانهی چنین پیامبری میفرماید: «لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ» (توبه/ ۱۲۸) ترجمه: قطعاً، براى شما پیامبرى از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است (ترجمهی فولادوند).
– اصطلاحی برگرفته از ماده ۳۸۶ ق.ت. است: «اگرمال‌التجاره تلف یا گم شود، متصدی حمل و نقل مسؤول قیمت آن خواهد بود، مگر اینکه ثابت نماید … مربوط به حوادثی بوده که هیچ متصدی مواظبی نیز نمی‌توانست از آن جلوگیری نماید…». در روشنگری معنای «متصدی مواظب» گفته میشود شخصی است که همانند یک «پدر خوب خانواده»، نه تنها قصور و تقصیری نمیکند بلکه همهی موازین و احتیاطهای مورد انتظار برای نجات کالای موضوع قرارداد حمل را به کار میبرد تا از فرض مسؤولیت رهایی یابد (فخاری، ۱۳۸۴، تقریرات درس تجارت پیشرفته-دکتری).
